عوامل محدود کننده تولید بره موم

عوامل محدود کننده تولید بره موم از یک سو به شرایط داخلی کلنی زنبورعسل بستگی داشته و از سوی دیگر تحت تاثیر عوامل خارج از کلنی می باشد.

      1.     شرایط داخلی کلنی زنبورعسل:

بطور معمول زنبوران مسن یا چرائی پس از جمع آوری صمغ در سبد گرده و حمل آن به کندو با کمک زنبوران جوان موم ساز بره موم تولید می کنند. زنبوران مسن همواره در طول سال در کلنی زنبورعسل وجود خواهد داشت ولی زنبوران جوان موم ساز که عموماً در سنین 12 تا 18 روزه قادر به تولید موم می باشند در تمام طول سال در کلونی زنبور عسل یافت نمی شوند، بنابراین عدم حضور زنبوران جوان در داخل کلنی زنبور عسل از مهمترین عوامل محدود کننده در تولید بره موم محسوب می گردد. مشاهدات و بررسی های مقدماتی نیز نشان می دهد که کلنی های نرزائی که فاقد زنبوران جوان موم ساز می باشند به تحریکات ایجاد شده برای تولید بره موم پاسخ منفی داده و قادر به تولید بره موم نیستند. بنابراین حدود 39 روز (21 روز از مرحله تخم تا متولذ شدن زنبور کارگر + 18 روز، حداکثر سن ترشح موم) پس از آخرین تخم ریزی ملکه شرایط داخلی کلنی زنبور عسل برای تولید بره موم بامحدودیت روبرو خواهد شد، بدین ترتیب در مناطق معتذل در اواخر پاییز، به دلیل عدم وجود زنبوران جوان، تولید بره موم با استفاده از روشهای مختلف تولید امکان پذیر نخواهد بود.

به همین ترتیب در ابتدای فصل بهار در حدود 33 روز (21 روز +12 روز، حداقل سن ترشح موم) پس از مشاهده اولین مرحله تخم ریزی ملکه امکان تولید بره موم میسر خواهد شد.

وجود مواد مغذی کافی در کلنی زنبور عسل، از دیگر عوامل موثر بر تولید بره موم بشمار می رود. به عبارت دیگر در شرایطی که تمام امکانات تولید بره موم در محیط زنبورستان فراهم باشد ولی در داخل کلنی زنبورعسل مواد غذایی کافی موجود نباشد تولید بره موم با محدودیت روبرو خواهد شد.

شایان دکر است که حدود 5 درصد از از مواد تشکیل دهنده بره موم را گرده تشکیل می دهد. در مواقعی که شرایط کلونی زنبورعسل برای تولید بره موم مناسب بوده ولی شرایط محیطی زنبورستان مناسب نباشد، به همان نسبت درصد موم موجود در بره موم افزایش یافته و کیفیت بره موم نامطلوب خواهد شد.

      2.     شرایط محیطی زنبورستان

بدیهی است که تولید بره موم منوط به وجود منابع تولید کننده صمغ یا رزین موجود در محیط زنبورستان می باشد. برخی از مهمترین گیاهانی که برای تولید بره موم مناسب می باشند عبارتند از : اکالیپتوس، تبریزی، بید، نارون، کاج، شاه بلوط، غان، سپیدار و نمدار . کاهش میزان گلدهی گیاهان و در نتیجه کاهش جوانه و غنچه برای ترشح صمغ یا رزین در اواخر فصل پاییز از مهمترین عوامل محدود کننده تولید بره موم محسوب می گردد. این موضوع در مراتعی که فاقد درخت یا درختچه هستند بطور کامل باعث توقف تولید بره موم خواهد شد. در مناطق معتدل عموماً تراوشات صمغ درختان از اوایل شهریورماه آغاز شده و میزان ترشح آن بتدریج در اواخر فصل پاییز کاهش خواهد یافت. در این مناطق با گذشت زمان صمغ های تراوش شده و باقی مانده در تنه و شاخه های درختان به دلیل از دست دادن ترپنتین (از روغنهای فرار بره موم) موجود در صمغ به تدریج خشک شده و غیر قابل مصرف خواهد شد. بنابراین در حالت طبیعی که بیشترین نیاز برای تولید بره موم در ابتدای فصل پاییز (همزمان با سرد شدن هوا ) می باشد، شرایط داخلی کلونی زنبورعسل و محیط خارجی زنبورستان همامنگ با یکدیگر عمل کرده و نیاز زنبورعسل را برای تولید بره موم تامین می کنند. به عبارت دیگر از اواخر تابستان تا اواسط پاییز زنبورعسل به مدت تقریبی 3 ماه فرصت دارد تا با استفاده از بره موم تمامی درها و شکافهای موجود در کندو را شناسایی و ترمیم نموده و دریچه پرواز را تا حد نیاز مسدود کند. در شرایطی که منطقه ای صرفاً دارای درختان مناسب برای تولید بره موم باشد، کشت گیاهان پاییزه و یا گیاهانی مانند یونجه، شبدر و اسپرس می تواند بهترین شرایط را برای تولید بره موم فراهم نماید. بدیهی است که بارندگی و یا سرمای شدید کلیه فعالیت های چرائی زنبورعسل از جمله جمع آوری صمغ و ولید بره موم را متوقف و یا محدود خواهد ساخت.

نحوه تولید بره موم توسط زنبور عسل

تعداد زنبورهایی که در یک کلونی زنبور عسل برای تولید بره موم فعالیت می کنند بسیار محدود بوده و جمع آوری بره موم معمولاً در ساعات اولیه روز توسط زنبوران عسل مسن تر که بیش از 3 هفته سن دارند انجام می شود.

زنبوران عسل ابتدا تکه های صمغ تراوش شده از گیاهان را شکسته و سپس آنها را بوسیله بزاق دهان نمناک کرده و به شکل حبه درمی آورند سپس با کمک آرواره ها و پاها حبه ها را در سبد گرده در پاهای عقبی قرار داده و به کندو حمل می نمایند.

زنبوران آورنده بره موم (صمغ) معمولاً در محلی در روی کف کندو قرار گرفته و برای جدا کردن بره موم (صمغ) از روی پاهای خود مدتها وقت صرف می کند، ممکن است زنبورهای دیگر در این کار به آن کمک کنند. به نظر می رسد پس از جمع آوری صمغ یا رزین گیاهان توسط زنبوران عسل مسن و انتقال آن به داخل کندو به و به کمک زنبوران جوان تولید کننده موم، بره موم ساخته می شود. با توجه به اینکه محل خاصی برای جمه آوری و تولید بره موم در داخل کندو وجود ندارد، صمغ جمع اوری شده توسط زنبورعسل به عنوان ماده اولیه یا مصالح ساختمانی همانند چسب یا سیمان در نزدیکترین مکانی که بره موم مورد نیاز باشد تخلیه می شود.

بنابراین منظور از جمع آوری بره موم در حقیقت جمع آوری صمغ می باشد زیرا تولید بره موم پس از تخلیه صمغ در داخل کندو، با همکاری زنبوران جوان موم ساز انجام می پذیرد.

تجمع زنبوران عسل بر روی درختان در زمان نیاز کلونی به بره موم عموماً به هنگام صبح انجام می شود، فعالیت زنبوران برای جمع آوری صمغ از روی درخت کاج در محلی که برگهای سوزنی آن در یک کلاف متمرکز شده اند غالباٌ در اوایل پاییز و در هنگام صبح بیشتر از سایر زمانها مشاهده می گردد.

گرچه جمع آوری صمغ در بعدازظهرها پس از خنک شدن هوا نیز انجام می شود، ولی عموماً در فصول سرد سال اولین اقدام زنبور عسل پس از تحمل شبی سرد بستن درزها و شیارهای کندو با استفاده از بره موم می باشد.

خصوصیات فیزیکی و شیمیایی بره موم

رنگ و عطر بره موم در مناطق مختلف متفاوت بوده و ویژگیهای آن وابستگی کامل به نوع گیاهان موجود در هر منطقه دارد. بره موم در هوای سرد سفت و شکننده و در هوای گرم نرم و چسبناک می گردد. بره موم در درجه حرارت 83 درجه سانتیگراد ذوب می شود در حالیکه درجه حرارت ذوب موم 63 درجه سانتیگراد می باشد، بنابراین به کمک حرارت می توان آنها را از یکدیگر تقکیک کرد.

بره موم در حلالهای آلی مانند الکل اتیلیک، استون، بنزن و غیره به مقادیر متفاوت حل می شود و ترکیب شیمیایی آن بطور متوسط از 55-50 درصد صمغ و رزین 30-2۵ درصد موم 10 درصد روغنهای ضروری یا فرار، 5 درصد گرده و 5 درصد ترکیبات عالی و مواد معدنی تشکیل شده است.

نسبت و ترکیبات این ماده متغییر بوده و به مکان، زمان جمع آوری و روش تولید بره موم بستگی دارد. تغییرات و تنوع بره موم از 3 منبع ناشی می شود:

          1.     نوع گیاهانی که تراوشات آنها بوسیله زنبورها جمع آوری می شود.

         2.     ترشحات مربوط به مواد ناشناخته از زنبور متابولیسمک

         3.     موادی که ماهرانه در زمان ساختن بره موم توسط زنبور به آن اضافه می شود.

 روش معمول استخراج بره موم بوسیله الکل می باشد، الکل می تواند قسمت قابل حل بره موم را از قسمت غیرقابل حل آن جدا کند. به منظور تجزیه و تعیین هویت بره موم روشهای بسیاری وجود دارد که در موسسات از آنها استفاده می شود، گرچه استخراج با اتانول بیشترین عمومیت را دارد ولی استخراج با سایر محلولها نیز انجام می شود. ترکیبات شناخته شده رزین یا صمغ بره موم در جدول شماره 1 فهزست شده است. طبق بررسی های به عمل آمده توسط دیبویسر و همکاران (1983) علاوه بر آنها ویتامینهای B1، B2، B6، C، E و عناصر معدنی مانند نقره، سزیم، جیوه، یانتانیوم(Ianthanum)، آنتی مانی(Anti mony)، مس، منگنز، آهن، کلسیم، وادادیم و سیلیکون در نمونه های بره موم تولید شده از تراوشات تنه و شاخه درختان بسیار شبیه به تراوشات غنچه گیاهان می باشد و کیفیت متفاوت موجود در ترکیبات بره موم مانند فلانوئیدها گلیکونها بدلیل این است که بره موم از گیاهان متفاوتی مانند تبریزی، بید، کاج، شاه بلوط، نارون و ... جمع اوری می شوند.